گردشگري امروز به يکي از مهمترين منابع درآمدي کشورها تبديل شده؛ آنهم در زمان هايي خاص مثل نوروز و تعطيلات تابستاني که سفرها به اوج خود ميرسد
استان زيباي ما لرستان به جرئت يکي از بهترين نقاط گردشگري از نظر زيبايي هاي طبيعي و تاريخي و حتي بعنوان شاهراه ورود راهيان نور به خوزستان؛ در کوتاه مدت و با توجه به نزديکي به ايام نوروز و اوج سفرهاي نوروزي همه هموطنان و بعضا گردشگران خارجي در کوتاه مدت طي چند فرآيند ازين پديده ي در آمدزا ي اقتصادي استفاده و براي ايجاد اشتغال براي هم استاني هايمان استفاده شود.
دراين گزارش راهکارهايي براي توسعه گردشگري استان تبيين شده است:
تنوع بخشي به اقتصاد، بالا بردن شاخص هاي توسعه انساني، مشکلات ناشي از صنعتي شدن و آلودگي بيش از حد استاندارد شهرها به ويژه شهرهاي بزرگ، مهاجرت هاي روستايي، افزايش بهره وري و کارآمدي نيروي انساني، اشتغال زايي، تعامل فرهنگ ها و گفتمان ها، حفظ محيط زيست، و در مجموع توسعه پايدار از دغدغه هايي است که جهان امروز با آن روبرو است. هر يک از کشورها در هر سطحي از توسعه در تلاشند که پاسخ لازم به دغدغه هاي مذکور را بيابند. در اين ميان، کشورهايي که به متنوع سازي اقتصاد روي آورده اند و مي خواهند خود را از اقتصاد تک پايه اي برهانند در جستجوي شناخت راه هاي آن يا خلق را ه ها و روش هاي جديدند.
يکي از اين روش ها گردشگري است که اغلب کشورها به ويژه کشورهايي که به لحاظ موقعيت مکاني از اين مزيت برخوردارند، آن را در برنامه هاي توسعه ملي خود گنجانده اند تا از اين طريق بتوانند مراحل توسعه ملي خود را سرعت بخشند. توريسم انواع مختلفي دارد که اکنون شکلي نوين و گزيداري از توريسم با عنوان توريسم روستايي، با هدف توسعه پايدار جوامع محلي در نواحي روستايي، بعنوان ابزاري جهت توسعه اقتصادي و اجتماعي و يکي از مهمترين مشاغل مدرن در مناطق روستايي ارتقاء يافته است.
از انواع مهم و در حال رشد تورسيم، توريسمي است که مربوط به روستا و مناطق روستايي مي باشد. تورسيم وابسته به روستا در کشورهايي که داراي صنعت توريسم رشد يافته اي هستند به شدت در حال رشد و گسترش مي باشد.(Walpole & Goodwin, 2000). با توجه به ويژگي بارز گردشگري روستايي به مثابه يکي از مردمي ترين اشکال گردشگري، مي توان انتظار داشت که اين صنعت از يک سو به رشد اقتصادي و تنوع فعاليت هاي روستايي و از سوي ديگر با جذب مازاد نيروي انساني ، به ايجاد اشتغال و درآمد زايي براي ساکنان روستاها کمک کند و فرصتي براي توسعه همه جانبه قلمداد شود.(سبزيان ملايي و خسروي پور، 1391، 2). سکونتگاه هاي روستايي، به خصوص در کشورهاي جهان سوم که نزديک به 2/1 جمعيت اين گونه کشورها را در خود جا داده اند، با مسائل و مشکلات حادتري از قبيل: مهاجرت هاي روستايي، پايين بودن سطح اشتغال، پايين بودن سطح بهره وري در بخش کشاورزي، فقدان يا کمبود زيربناهاي رفاهي و خدماتي مواجه اند. اين در حالي است که تعداد قابل توجهي از اين گونه سکونتگاه ها به لحاظ موقعيت مکاني و داشتن عناصر مهم جذب گردشگر، مانند مناظر طبيعي، آثار باستاني، تنوع اقليمي، آداب و سنن اجتماعي، زمينه هاي مناسبي براي توسعه ي فعاليت هاي گردشگري دارند. بدون شک دست يابسي به چنين هدفي مستلزم شناخت فرآيند گردشگري، طبقه بندي رويکردها، سياست ها و آثار اجتماعي-فرهنگي، زيست محيطي و اقتصادي است، تا با يک پشتوانه ي علمي وآگاهي از آثار مثبت و منفي اين پديده در جهان و ايران، به انتخاب يک راهبرد منطقي واقع گرا توام با برنامه ريزي و مديريت صحيح گردشگري در چهارچوب فرآيند توسعه همه جانبه و پايدار دست زد. بسياري از ساکنين شهري علاقه مند هستند که از محيط شلوغ و آلوده شهري به محيطي آرام و پاکيزه بروند به همين دليل بسياري از افراد براي حفظ سلامتي و آرامش خاطر گردش در مناطق روستايي را انتخاب مي کنند و تجربه هاي تازه اي را در زندگي خود کسب مي نمايند.
در اين تحقيق سعي شده به شناسايي مفهوم گردشگري روستايي با رويکري به گردشگري پايدار نگريسته شود.
روستاها به دليل ويژگي ها و ماهيت وجودشان به طور مستقيم به طبيعت پيرامون خود وابسته و متکي هستند به طوري که تغييرات در اين بستر مکاني در گذر زمان شکل مي گيرد و در فضايي جغرافيايي مبتني بر کنش متقابل ميان عوامل و روندهاي طبيعي ـ اکولوژيک و اجتماعي ـ اقتصادي ـ سياسي را خلق مي نمايد، بنا به درجه ي تغييرات و دگرگوني هاي روستايي بخش هايي از فضاي دروني و بيروني روستا شکل طبيعي و بکر خود را حفظ مي نمايد، همين ويژگي روستا برنامه ريزي اکوتوريسم را در چنين محيطي امکان پذير مي سازد. کنفرانس جهاني توريسم، توريسم روستايي را شامل انواع گردشگري با برخورداري از تسهيلات و خدمات رفاهي در نواحي روستايي مي داند که امکان بهره مندي از منابع طبيعي و جاذبه هاي طبيعت را همراه با شرکت در زندگي روستايي (کار در مزرعه و کشاورزي) فراهم مي آورد. توريسم روستايي، توريسم زراعي و کشاورزي را نيز در بر مي گيرد و موزه اي از ارائه ي خدمات و تسهيلات خدماتي مانند اسکان، پذيرايي، امکانات، وسايل سرگرمي، برپايي جشن ها و مراسم محلي، توليد و فروش صنايع دستي و محصولات کشاورزي را نيز دربر دارد
گردشگري روستايي به عنوان يک فعاليت تفريحي، اجتماعي، در نيمه دوم قرن هجدهم در انگلستان و اروپا ظاهر شد. قبل آن هم مناطق روستايي مورد استفاده فعاليت هاي تفريحي قرار گرفته بودند اما شرکت در اين فعاليت هاي تفريحي محدود به اقشار برتر جامعه بوده است. در قرن نوزدهم و بيستم به دليل توسعه حمل و نقل و سهولت جابه جايي راهيابي به مناطق روستايي آسان شد.
رشد سريع تقاضا براي گردشگري روستايي از سال 1945 آغاز شد البته در همين زمان گردشگري روستايي شاهد رشد برجسته گردشگري بين المللي شاهد رشد جمعيت بوده و افزايش تقاضا براي گردشگري روستايي تا اندازه اي منجر به توسعه ي گردشگري شد
اصول کلي در گردشگري اينگونه است:
- تفريحي: گسترش تفريحات گردشگران در روستا بايد بر اساس فعاليت هايي باشد که نمايان گر روستا و زيبايي ها، فرهنگ، تاريخ و حيات وحش آن مي باشد.
- توسعه: توسعه روستا بايد حفظ محيط زيست و اهداف تفريحي را تقويت کند به طور مثال مي تواند استفاده ي بهتري از مکان هاي تاريخي داشته باشد تا مکمل درآمدهاي حاصل از زمين هاي کشاورزي باشد و اين مهم با احياي زمين هاي متروک و ايجاد فرصت هاي جديد براي دسترسي به روستا حاصل مي شود.
- اقتصاد روستايي: سرمايه گذاري در گردشگري روستايي بايد از اقتصاد آن حمايت کند با اين حال بايد در مناطق وسيع کم جمعيت صورت گيرد تا از انبوهي جمعيت و خسارات ناشي از فرسايش منابع طبيعي و استفاده ي بيش از حد آن ها جلوگيري شود و موجب گسترش اقتصاد و فوايد ديگر شود.
- حفظ محيط زيست: کساني که از گردشگري روستايي سود مي برند بايد در حفظ آن سهيم باشند وبا حمايت هاي سياسي و عملي از محيط زيست و اجراي سياست ها و برنامه هاي تفريحي،کيفيت آن را بهبود بخشند.
- بازاريابي: تبليغ و اطلاع رساني در مورد صنعت گردشگري بايد فهم مردم را نسبت به آن عميق کند تا استفاده بهينه از روستا منجر به درک و لذت بردن از آن ها شود
- طرح ريزي: برنامه ريزي و اداره توسعه جديد گردشگري بايد با منظره توازن داشته باشد و هر جا که ممکن است آن را گسترش دهد.
گردشگري روستايي:
روستا به عنوان يک مکان اقتصادي، اجتماعي و سياسي، زيستگاه جماعتي از مردم در خارج از محدوده شهرهاست که داراي هويت تاريخي، جغرافيايي و فرهنگي مخصوص به خود مي باشد
اساس توسعه گردشگري در نظر داشتن رابطه اي است که ميان سه جزء گردشگران، مقصد و جامعه ميزبان برقرار است. اين رابطه مي تواند سنجيده، پويا و سازنده و يا مخرب باشد. از يک طرف گردشگري مي تواند با مشارکت در اشتغال زايي و ايجاد درآمد، اقتصاد جوامع محلي را احيا کند و نيز مي تواند در تقويت فرهنگ محلي سهيم باشد و در حفظ محيط زيست يا بازسازي محيط زيست و ساخته دست بشر تغيير ايجاد کند. از طرف ديگر گردشگري قادر است اقتصاد محلي را جلو بياندازد و کيفيت زندگي و محيط زيست جوامع محلي را پايين بياورد. بنابراين هدف گردشگري روستايي اين است که با حفظ منابع طبيعي در دراز مدت بين اين سه جزء تشکيل دهنده گردشگري اعتدالي موزون برقرار کند.
مشارکت جامعه در گردشگري جزء ضروري توسعه گردشگري پايدار بويژه در زمينه گردشگري روستايي است.
برخي از تعاريفي که تاکنون براي توريسم روستايي ارائه شده اند بدين شرح مي باشد:
گردشي توام با مسئوليت به نواحي روستايي است است که باعث حفظ محيط زيست و توسعه رفاه جوامع محلي مي گردد
توريسم روستايي را هر شکلي از توريسم که نشان دهنده نوعي از زندگي روستايي، هنر، فرهنگ و ميراث فرهنگي در مکان هاي روستايي باشد و به موجب آن سودآوري براي جوامع محلي هم به لحاظ اقتصادي و هم اجتماعي به همراه داشته باشد و نيز تعاملاتي را بين گردشگران و افراد محلي به منظور توسعه تجربه بيشتر و تبادلات فرهنگي و اجتماعي ايجاد نمايد تعريف نمود. گردشگري روستايي بايد به عنوان بخشي از فرآيند توسعه روستايي که يکي از مفاهيم و اشکال توسعه پايدار است، مورد توجه قرار گيرد.
اين نوع گردشگري در محيط روستايي انجام مي پذيرد، در اين نوع گردشگري مي توان به فعاليت هايي نظير ديدن مزارع روستايي، رسيدن به آرامش در محيط روستا، گشت و گذار در طبيعت، داد و ستد با روستاييان و غيره اشاره نمود. اهداف اين نوع گردشگري زمينه هاي اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي مي باشند. گردشگري روستايي از نظر فعاليت به دو نوع تفکيک مي شود:
- گردشگري با تکيه بر کشاورزي در مزرعه: کشاورزي و ديگر فعاليت هاي مربوط به آن حول محور اصلي اين نوع از گردشگري را شکل مي دهد که به آن گردشگري کشاورزي نيز گفته مي شود.
- گردشگري بدون تکيه بر کشاورزي و خارج از مزرعه: محور فعاليت ها چيزي غير از فعاليت هاي کشاورزي است مانند گشت و گذار در طبيعت، حضور در روستا، دوچرخه سواري، اسب سواري و غيره...
اساس توريسم روستايي، ترکيب محيط زيست روستايي، فعاليت هاي مزرعه و فرهنگ هاي خاص موجود در روستا بمنظور فراهم نمودن گردشگري و تنوع براي گردشگران و ايجاد فرصتي براي افراد محلي در جهت کسب درآمد بيشتر، ايجاد اشتغال و آشنايي با فرهنگ هاي مختلف و ايجاد ارتباط با ساير افراد روستاي خود مي باشد و ايجاد اين فرصت بدون تخريب محيط زيست طبيعي مدنظر است.
مفهوم توسعه پايدار گردشگري روستايي
در عصر حاضر، گردشگري و اقتصاد گردشگري در حال تبديل شدن به يکي از سريع ترين صنايع رو به رشد جهان، ابزاري براي ايجاد درآمد ملي، از اصلي ترين ارکان اقتصادي جهان و نيز از مفاهيم، اشکال و ارکان توسعه پايدار قلمداد مي شود. از طرفي گردشگري اشکال مختلفي دارد که اکنون شکلي نوين و گزيداري از گردشگري با عنوان گردشگري روستايي، با هدف توسعه ي پايدار جوامع محلي در نواحي روستايي و به عنوان ابزاري براي توسعه اقتصادي و اجتماعي و يکي از مهم ترين مشاغل مدرن در مناطق روستايي ارتقا يافته است. هر چند که گردشگري روستايي در مجموع موضوع جديدي نيست اما اهميت آن و نقشي که در توسعه ي پايدار جوامع محلي ايفا مي کند، به تازگي مورد تاييد قرار گرفته است. اين در حالي است که با آنکه مفاهيم توسعه ي پايدار از دهه ي 1980 به بعد در نوشتارهاي توسعه ي جهان به طور گسترده مورد توجه صاحب نظران واقع شده، اما توجه به گردشگري پايدار از دهه 1960 با شناسايي تاثير بالقوه ي گردشگري انبوه و توجه به تاثير فعاليت هاي گردشگري بر اقتصاد، محيط زيست و فرهنگ نقاط توريستي در مناطق ميزبان آغاز شد. اين روند در دهه 1970 با شکل گيري و پيدايش مفهوم گردشگري سبز که بر اساس آن، ارزش سرمايه هاي طبيعي و ميزان خسارت ها و آسيب هاي وارد آمده بر محيط زيست برآورد مي شود- ادامه يافت و بيش تر بر حفاظت از منابع طبيعي و فرهنگي و ساير منابع گردشگري بر استفاده ي دائم نسل فعلي و نسل هاي آينده معطوف گرديد. به دنبال اين تلاش ها اصطلاح و مفهوم گردشگري پايدار به عنوان تنها راه نجات طبيعت و انسان نمود پيدا کرد. رهيافت گردشگري پايدار، گردشگري را در غالب مرزها بررسي مي کند و رابطه ي مثلث وار ميان جامعه ميزبان و سرزمين آن را از يک سو و جامعه ميهمان يعني گردشگران را از سويي ديگر با صنعت گردشگري برقرار مي سازد و قصد دارد فشار و بحران موجود بين سه ضلع مثلث را تعديل و در طولاني مدت موازنه اي را برقرار سازد.
توسعه پايدار روستايي عبارت است از وحدت ميان ابعاد اجتماعي، اقتصادي، فرهنگي و زيست محيطي به منظور بالا بردن سطح معيشت و رفاه مردم روستايي است. در توسعه پايدار روستايي توجه به عوامل زيست محيطي از اهميت بسياري برخوردار مي باشد.
لازم به ذکر است جوامعي که صنعت توريسم روستايي و کشاورزي در آن رواج دارد و به موفقيت هايي از اين راه رسيده اند جوامعي هستند که افراد در فعاليت ها و پروژه ها کنترل و مشارکت دارند و قسمت عمده منافع در جامعه مورد نظر باقي مي ماند. اعضاء جامعه خود درگير پروژه ها مي ش.ند و منافع نيز بايد به آنان اختصاص يابد و بر اساس مشارکت داوطلبانه اين امر صورت مي گيرد.
همه اين موارد نشان دهنده يک رابطه قوي بين توريسم روستايي با توسعه پايدار مي باشد و يکي از راهکارهاي اساسي براي توسعه مناطق روستايي توجه به اين نوع توريسم است تا محيط هاي روستايي را از انزوا و مهجوريت خارج نموده و توسعه اي متوازن در کشور ايجاد نمايند. تورسيم روستايي موجب حفظ و تداوم فرهنگ اصيل و بومي مي شود و نکته مورد توجه در روستاها و ايلات و عشاير اين است که هر کدام از آنها افسانه ها، داستان ها، آداب، سنن و عقايد مربوط به خود را دارند که مجموعه اين ها يک موزه مردم شناسي بي نظير است و هر يک از سياه چادرهاي عشاير و يا خانه هاي روستايي، مراسم و جشن هاي آنان حتي جشن عروسي، يک موزه زنده است که اين موزه ها عرصه به تصوير کشيدن ارتباط بين سه عنصر انسان، طبيعت و فرهنگ با همديگر است؛ لذا بايستي با به نمايش گذاردن آنان به سايرين و سهيم شدن در فرهنگ آنان در حفظ و نگهداري آنها بکوشيم و اجازه ندهيم که اين موزه زنده و جالب به فراموشي سپرده شود.
کارکردهاي اين نوع توريسم
گرچه توريسم پيامدهاي مثبتي را به دنبال دارد اما بدون برنامه ريزي و نظارت دقيق، حتي اين نوع توريسم مي تواند آسيب هاي جدي را بر پيکر روستاها وارد نمايد. اين توريسم بر سه بعد اقتصادي، محيطي و اجتماعي- فرهنگي تاثير دارد. اثرات مثبت و کارکردهاي توريسم روستايي در ذيل بيان گرديده است:
- کارآفريني براي جوانان و زنان روستايي، توسعه مراکز اشتغال کوچک و ايجاد شغل هاي متعدد و جلوگيري از مهاجرت
- مشارکت افراد محلي در مديريت و برنامه ريزي ها و نيز جلب مشارکت آنان در توسعه اقتصاد ملي با پتانسيل حفظ و حمايت از منابع طبيعي و محيط زيست
- تزريق سرمايه به روستا و کاهش فقر با ايجاد يک کانال جهت ارزش افزوده محصولات محلي، رشد و حفظ صنايع دستي و خارج شدن از اقتصاد تک بعدي روستا و افزايش و تغيير شکل منابع در معرض خطر به سمت منابع پربازده و همراه با سودمندي و توزيع درآمد
- ارتباطات بيشتر روستاييان با ساير جوامع و فرهنگ هاي متنوع و ارتقاء سطح فرهنگ مردم محلي، حفظ و تداوم ارزش هاي فرهنگي و شناساندن هويت محلي
- افزايش سرمايه اجتماعي و رفاه جوامع محلي
مديريت گردشگري
مديريت امور گردشگري در سطح ملي از وظايف و مسئوليت هاي دولت است که خط مشي و سياست هاي کلي، وضع مقررات، ترتيبات اداري، منابع مالي و سهم هر يک از بخش هاي عمومي يا خصوصي توسط دولت مشخص مي شود. در برخي از کشورها برنامه ريزي گردشگري در اين سطح به صورت نيمه دولتي يا حتي غير دولتي و خصوصي انجام مي گيرد. بدين ترتيب برنامه ريزي و مديريت گردشگري روستايي
وظيفه ي تعداد زيادي از سازمان هاي بخش دولتي و خصوصي و شوراهاي اسلامي روستاهاست که به طور مستقيم يا غير مستقيم در گردشگري دخالت دارند.
محصول گردشگري
براي تامين انتظار بازديدکنندگان لازم است کسب و کارهاي مرتبط با گردشگري، رفتار خريد گردشگران را درک کنند. مقصدهاي گردشگري روستايي براي رقابت بايد داراي امکانات تامين نيازمندي هاي اساسي گردشگران مانند: اقامت و غذا باشند براي نمونه، در گردشگري مزرعه ،کشاورزان بايد توانايي متنوع ساختن فعاليت هاي خود را داشته باشند، تا ارزش محصولات و دارايي آن افزايش پيدا کند. اين موجب بقا و توسعه ي جنگل داري، شکار، ماهيگيري، توليد ميوه ها و پرورش زيتون در (کشورهاي مديترانه ) مي شود.
در همه ي بازديدها يا تجارب گردشگران، برخي از محصولات يا عناصر مختلف در نظر گرفته مي شود. اين عناصر به طور معمول شامل حمل و نقل، اقامت، سرگرمي، جاذبه ها و تسهيلات خرده- فروشي و امکانات فراغتي و تفريحي است، آن ها با يکديگر عرضه ي گردشگري را نشان مي دهند.
برخي اوقات، اين عناصر سازماندهي شده، و به صورت يک بسته ي گردشگري در مي آيد که توسط گردانندگان سفرها و عوامل مسافرت ها به فروش مي رسد و گاهي اوقات نيز گردشگران خود اين عناصر مختلف را انتخاب و ترکيب مي کنند. در هر مورد اين عناصر به طور جمعي، ترکيبي از فعاليت ها و کارکردها را توليد مي کنند که ((محصول گردشگري)) ناميده مي شود.
دو شيوه براي بررسي محصول گردشگري وجود دارد، اين موضوع از يک طرف ممکن است از نقطه نظرصنعت گردشگري يا فراهم کنندگان محصول گردشگري بررسي شود که در اين صورت، تمرکز بر مسائل و چالش هاي بخش هاي گردشگري است.
از طرف ديگر، اين موضوع مي تواند از نقطه نظر گردشگران بررسي شود. در اين مورد، محصول گردشگري شامل کل تجربه ي گردشگري است، و در اين صورت محصول گردشگري بيش تر از مجموع بخش هاي تشکيل دهنده ي آن است. به عبارت ديگر محصول گردشگري روستايي به طور ساده مجموعه اي از جاذبه ها، تسهيلات و فرصت هاي تفريحي در نواحي روستايي نيست، بلکه تمامي تجربه اي است که شامل همه ي دوره ها يا مراحل بازديد واقعي اعم از اوليه و بعد از آن در نواحي روستايي مي شود.
علي اکبر شيرخاني
